Κωνσταντίνος Παλαιολόγος ΙΑ' - Ο Μαρμαρωμένος Βασιλιάς "Πιστός εν Χριστώ τω Θεώ βασιλεύς και αυτοκράτωρ Ρωμαίων"

Εικ.1 Προσωπογραφία του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου στην Παλαιά Μονή Ταξιαρχών Αιγιαλείας (15ος αιώνας). Πηγή: Υπουργείο Πολιτισμού

Ιδιαίτερα για μας τους Έλληνες αλλά και για τους ορθοδόξους της Βυζαντινής οικουμένης, η θυσιαστική μορφή του τελευταίου αυτοκράτορα του ανατολικού τμήματος της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας - Ρωμανίας (Pars Orientis) - και όχι του επινοημένου Βυζάντιου, - έχει ιδιαίτερη σημασία και μέγα συναισθηματικό βάρος. 

Έτσι αποκτά εθνική σημασία και παγκόσμιο ενδιαφέρον η αποκάλυψη της μοναδικής προσωπογραφίας του τελευταίου αυτοκράτορα του Βυζαντίου του Κωνσταντίνου ΙΑ' Παλαιολόγου κατά τις εργασίες συντήρησής στο Καθολικό της Παλαιάς Μονής Ταξιαρχών Αιγιαλείας.

Εικ.2 Υπογραφή του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου στο χρυσόβουλο του προς τους γιους του Πλήθωνα Γεμιστού. Πηγή: Codex Mutinensis graecus 12, Μόντενα Ιταλίας

Η αρχαιολόγος Δρ. Αναστασία Κουμούση, Διευθύντρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αχαΐας μαζί με την έμπειρη ομάδα συντηρητών-συνεργατών την εντόπισε στο δεύτερο στρώμα τοιχογράφησης, Το εκφραστικό πορτραίτο, η αυθεντική προσωπογραφία, που φέρει αυτοκρατορικά "διάσημα" και κρατά σταυροφόρο σκήπτρο, απεικονίζει τον τελευταίο αυτοκράτορα του Βυζαντίου και αποτελεί (μέχρι σήμερα) τη μοναδική εν ζωή προσωπογραφία του. Εντάσσεται ως δημιουργία της επιτοίχιας  ζωγραφικής στην εποχή των Παλαιολόγων. Δεν έχει διασωθεί στις πηγές κάποια περιγραφή της μορφής του Κωνσταντίνου. Μερικά στοιχεία λαμβάνουμε από τα λίγα νομίσματα, από τις δύο σφραγίδες, από τη βυζαντινή σπάθη που βρίσκεται στην βασιλική οπλοθήκη του Τουρίνου Ιταλίας (Armeria Reale) και από ένα χειρόγραφο, που έχουν διασωθεί. Το τελευταίο περιέχεται στο Χρονικό του Ιωάννου Ζωναρά και ανήκει σε Κώδικα της Biblioteca Estense της Μόντενας Ιταλίας (Codex Mutinensis graecus 122).

Η σοβαρότητα της ωραίας μορφής η μετωπική ευθύτητα, η ακριβής απόδοση των χαρακτηριστικών που αποπνέουν ευγένεια και ηρεμία μας εμπνέει να αναλογισθούμε τις υποχρεώσεις και τα καθήκοντα που έχουμε ως διάδοχοι και συνεχιστές του.

Εικ.3 Τμήμα από το  χρυσόβουλο του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου προς τους γιους του Πλήθωνα Γεμιστού με την υπογραφή του και τις διορθώσεις του κειμένου. Πηγή: Codex Mutinensis graecus 12, Μόντενα Ιταλίας

Ο τελευταίος Ορθόδοξος Χριστιανός Αυτοκράτορας των Ελλήνων στο πρόσωπο του οποίου συμπυκνώνεται  η τελική  πράξη του τέλους της αυτοκρατορίας   ορίστηκε να αντιμετωπίσει την πλήρη απαξίωση τού κάποτε ένδοξου τίτλου του. Σ' ένα περιβάλλον διχαστικό και αντιφατικό γεμάτο διλήμματα και αντιθέσεις, σε κλίμα εμφύλιας διαμάχης, οφείλει να κινηθεί μεταξύ της φιλοπατρίας που τον διακρίνει, για την διατήρηση των  εδαφικών λειψάνων της πάλαι ποτέ ακμάζουσας αυτοκρατορίας και της ταπείνωσης και υποταγής στους Χριστιανούς της Δύσης. Και με τις πράξεις του δημιουργεί τον αντίστοιχο επίλογο της κραταιής αυτοκρατορίας διάρκειας 1100 χρόνων και έτσι προτιμά τον θάνατο και την απώλεια παρά την ταπεινωτική συνθηκολόγηση με τους Τούρκους.

Το όνομα Παλαιολόγος μας θυμίζει τον μεγαλύτερης διάρκειας αυτοκρατορικό Οίκο της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ήταν το τέταρτο παιδί από εννέα παιδιά του αυτοκράτορα Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου και της Ελένης (Οσίας Υπομονής) Δραγάση, κόρης του ηγεμόνα Κωνσταντίνου Δραγάση.

Εικ.4 Απεικόνιση του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου στο χειρόγραφο Mutinensis gr. 122 (foliο 294v) του 15ου αι., που βρίσκεται στην Biblioteca Estense στην Μόντενα. Πηγή: History of John Zonaras, Mutinensis gr.122, f.294r, Biblioteca Estense Universitaria, Modena

Ο Κωνσταντίνος μετά την μετακίνηση του από τη θέση του διοικητού των βυζαντινών κτήσεων στη Μαύρη Θάλασσα ήλθε στην Πελοπόννησο το 1427, μετά από εντολή του αυτοκράτορα Ιωάννου Η' για να αναλάβει την αρχή από τον αδελφό του Θεόδωρο που είχε διατυπώσει την επιθυμία να παραιτηθεί και να αποσυρθεί σε μοναστήρι. Τον Μάρτιο του 1431 είχε γίνει η ανταλλαγή μεταξύ των τριών αδελφών και Δεσποτών Κωνσταντίνου και Θωμά, με τον Κωνσταντίνο να λαμβάνει τα Καλάβρυτα και όλα τα εκεί κάστρα. Ήταν η περιοχή της Μονής των Αγίων Ταξιαρχών στο δικό του διοικητικό τμήμα ως τμήμα του ενιαίου Δεσποτάτου της Πελοποννήσου. Οι Δεσπότες και αδελφοί του Κωνσταντίνου, ο Θωμάς και ο Δημήτριος τελειώνοντας την μεταξύ τους διαμάχη με την επέμβαση του Κωνσταντίνου ενίσχυσαν πολλαπλώς την Μονή προσφέροντας ιερά κειμήλια και σκεύη, κτίζοντας διάφορα κτίρια και παραχωρώντας κτήματα. Ο Κωνσταντίνος ο οποίος είχε αναλάβει Δεσπότης του Μοριά το 1443, μετά τον θάνατο του Ιωάννη Η' στις 31 Οκτωβρίου 1448 στέφθηκε αυτοκράτορας στον Μυστρά στις 6 Ιανουαρίου 1449 και έφθασε στην Κωνσταντινούπολη στις 12 Μαρτίου 1449. Από όλες τις θέσεις που υπηρέτησε έδειξε τις εξαίρετες αρετές που διέθετε «Αξιολογώτατον και πανάρετον Λακεδαιμονίων Άνακτα» χαρακτηρίζεται από τον Κυριακό τον Αγκωνίτη, και «...ανήρ άριστος και συνετός τε και φρόνιμος και σώφρων και ανδρελιος…» αναφέρεται από ένα λαϊκό εκκλησιαστικό οφφικιάλιο της εποχής του. Η αποκάλυψη της προσωπογραφίας μας προσφέρει ιστορικές μαρτυρίες και δημιουργούν ιστορικές αντανακλάσεις που συνδέονται με το περιβάλλον της περιοχής της Πελοποννήσου και γενικότερα της αυτοκρατορίας  και με ιστορικά πρόσωπα.

Εικ.5 Σφραγίδα του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου με την επιγραφή KΩNCTANTINOC ΕΝ ΧΩ [ΤΩ ΘΩ ΠΙCTOC] ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ [ΡΩΜΑΙΩΝ] Ο ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟC. Πηγή: The designs of the seals date to the 15th century, the modern photgraphic sketches are by an unknown creator. - G. E. Tipaldos (1926), "Είχον οι Βυζαντινοί οικόσημα;", Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, τόμος Γ', pp. 206–222

Προβληματισμοί

Η τοιχογραφία της ηγεμονικής και ειρηνικής μορφής του Κωνσταντίνου που εκφράζει επί πλέον ως πρόσωπο τη σύγκρουση της πολιτικής θέσης και της χριστιανικής πνευματικής ιδιότητας του, θέτει πολλούς προβληματισμούς για την πατρίδα μας για το παρόν και το μέλλον της. Αναφέρονται δύο από τους πολλούς:

1) Η «συμφωνία» των δύο θεοδώρητων εξουσιών της Πολιτείας και  της Εκκλησίας που ήδη είχε ολοκληρωθεί από τον Ιουστινιανό (ΣΤ Νεαρά)  τον 6ον μ. Χ. αιώνα είχε λύσει πολλά προβλήματα των Χριστιανών αλλά είχε δημιουργήσει και νέα. Πολλές φορές η ταύτιση της Εκκλησίας με την Πολιτεία-κρατική εξουσία δημιούργησε τις συμφύσεις με τις οποίες τα πνευματικά και εκκλησιαστικά πράγματα προσεγγίζονταν με όρους πολιτικής και αντιστρόφως πολιτικές πράξεις κρίνονταν με κριτήρια πνευματικότητας. Έτσι χωρίς να βελτιώνεται η κοσμική εξουσία η Εκκλησία μπλέκονταν σε συμβιβασμούς, πρακτικές και μεθοδεύσεις.

Η Άλωση και τα γεγονότα πριν από αυτή κατά την οποία η οικουμενικότητα της πίστης ως χριστιανική πνευματικότητα  ήλθε σε αντίθεση με την ύπαρξη του κράτους ως πολιτική, στο πρόσωπο του αυτοκράτορα, πρέπει να επιβάλλουν σήμερα τη μεγάλη προσοχή και τη διάκριση στις σχέσεις Εκκλησίας και κοσμικής εξουσίας-κράτους και της αυτοτέλειας των ιστορικών φορέων τους.

Εικ.6 294v: Ανδρόνικος Γ΄, Ιωάννης ΣΤ΄, Ιωάννης Ε΄· Ανδρόνικος Δ΄, Ιωάννης Ζ΄, Μανουήλ Β΄· Ιωάννης Η΄, Κωνσταντίνος ΙΑ΄, Κωνσταντίνος Α΄. Πηγή: History of John Zonaras, Mutinensis gr.122, f.294r, Biblioteca Estense Universitaria, Modena

Στην αρχή της ιστορικής διαδρομής η ίδρυση της Πόλης στις 11 Μαΐου 330 από τον Μ. Κωνσταντίνο, τον πρώτο Χριστιανό αυτοκράτορα της Χριστιανικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ως Νέα Ρώμη, βασίστηκε στην συνύπαρξη Πολιτείας-κράτους και Χριστιανικής πίστης. Αυτή η συνύπαρξη της Εξουσίας και της Εκκλησίας στο πλαίσιο της «Συναλληλίας» κράτησε την αυτοκρατορία ζωντανή για 1.100 χρόνια. Τώρα όμως με έναν άλλο Κωνσταντίνο ήλθε η ώρα για το τέλος της ιστορικής διαδρομής, για την διάλυση αυτού του δεσμού για να σώσει ο Βασιλεύς τα κατάλοιπα της Αυτοκρατορίας. Κι έτσι με κόστος την αφομοίωση της Ανατολικής Εκκλησίας από τη Δυτική αναζητούνται συμμαχίες με τη Δύση, οι οποίες θα προσφέρουν πολιτική διέξοδο αλλά και θρησκευτική καταστροφή στον αναγκαίο δρόμο της συνθηκολόγησης με τους Λατίνους.

2) Η μακραίωνη Βυζαντινο-Λατινική αντιπαλότητα, που πολλές φορές έπαιρνε και στρατιωτική μορφή, είχε ως αποτέλεσμα τη  κατάληψη και την απώλεια της Βασιλίδος των Πόλεων από τους Οθωμανούς Τούρκους. Μια ενιαία Χριστιανοσύνη ποτέ δεν θα έφθανε στο σημείο της κατάληψης της πρωτεύουσας της. Με την Άλωση δίνεται ευκαιρία σε όλα τα μέρη της διαιρημένης Χριστιανοσύνης, να αναστοχασθούν, να ξαναβρούν τις κοινές ρίζες, να επιστρέψουν στους κοινούς δρόμους, στη κοινή αποστολή  της Αρχαίας Εκκλησίας. Οι καιροί οι οποίο έρχονται φέρνουν ένα κόσμο γεμάτο με βαρβαρότητα, με φρίκη και χωρίς Χριστό, ως εκ τούτου επιβάλλουν την κατανόηση και προσέγγιση των μερών.

Εικ.7 Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης - 29 Μαΐου 1453. Πηγή: arxon.gr

Συμπέρασμα

Μέσω της μαρτυρικής θυσίας του αυτοκράτορα, στην Πύλη τού Αγίου Ρωμανού, κρατήθηκε για τον λαό μας άσβεστη η λυχνία της πίστης και η ελπίδα της απελευθέρωσης για 400 χρόνια και τον δυνάμωσε να επιβιώσει, να αγωνιστεί, να επαναστατήσει για να δικαιώσει την θυσία του της 29ης Μαΐου τού 1453.  Η ίδια θυσία στέλνει ένα μήνυμα αντίστασης και συγχρόνως αποτελεί μια πνευματική υποθήκη της παρωχημένης πια Αυτοκρατορίας του Βυζαντίου αλλά αλησμόνητης σε εμάς, το οποίο μήνυμα ισχύει διαρκώς και ιδιαίτερα στις μέρες μας όπου ο ίδιος εισβολέας επιβουλεύεται την ύπαρξη της πατρίδας μας με το διαχρονικό εκ μέρους του σχεδιασμό του Παντουρκισμού.

Μας καλεί λοιπόν ο Μαρμαρωμένος βασιλιάς και εθνομάρτυς βασιλιάς, παρά την ηθική κατάπτωση και ανεπάρκεια της πολιτικής εξουσίας της πατρίδος μας και τις φωνές ενδοτισμού και τις ανεξήγητες και απαράδεκτες αντιδράσεις και τον επιδεικνυόμενο «ραγιαδισμό» να σταθούμε στο ύψος της θυσίας και της υποθήκης  του και να δηλώσουμε στους εχθρούς μας αλλά και στους αγνώμονες φίλους μας, ποίοι είμαστε και εάν χρειαστεί θα εκτελέσουμε τις εντολές που κατέλειπε σε εμάς ο «Οσιομάρτυρας» Κωνσταντίνος Παλαιολόγος.

 

Δρ. Απόστολος Ε. Παπαφωτίου

Πολιτικός Μηχανικός Ε.Μ.Π.

Οικονομολόγος Ε.Κ.Π.Α.