ΤΕΝΕΔΟΣ - ΤΕΝΕΑ: Ταξίδι προσφυγιάς χωρίς επιστροφή τον 12ο π.Χ. αιώνα (Ύστερη Εποχή Χαλκού)

Η συμμετοχή μου στο Διεθνές Συνέδριο: "Τροία - Τενέα - Ρώμη"

Κόρινθος 05.12.2019

 «Ο Παυσανίας στα Κορινθιακά του (βιβλ. ΙΙ,5,1) αναφέρει ότι η πόλη της Τενέας απείχε από την Κόρινθο 60 στάδια (10,65χλμ.) και - όπως οι κάτοικοι λένε - αποικίστηκε η πόλη, με την άδεια του Αγαμέμνονα, από Τρώες οι οποίοι είχαν συλληφθεί στην νήσο Τένεδο. (Εικ.1) Ακόμα αναφέρει ότι λάτρευαν τον Απόλλωνα περισσότερο από τους άλλους Θεούς. Λατρεία η οποία δικαιολογείται απο την συγγένεια των Τενεατών με τους Τενέδιους.

Εικ. 1) Βορειοανατολικό Αιγαίο - Θέση Νήσου Τενέδου

Ομοίως ο Στράβων νωρίτερα στο βιβλίο του (8,380) αναφέρεται στην Τενέα με το ίδιο περιεχόμενο συμπληρώνοντας την ύπαρξη του ιερου του Τενεάτη-Απόλλωνα που ήταν το σημαντικώτερο μνημείο της πόλεως.

Η άδεια εγκατάστασης στη νέα πατρίδα δόθηκε από τον Αγαμέμνονα, όχι μόνο επειδή ήταν ο Αρχιστράτηγος των Ελλήνων στον Τρωικό Πόλεμο, αλλά συγχρόνως ήταν και ο Άναξ των Μυκηνών και η περιοχή της Κορίνθου και της Τενέας ανήκε σ’ αυτόν. Έτσι οι πρόσφυγες δεν εγκαταστάθηκαν τυχαία στην Τενέα αλλά  συγκροτημένα και βάσει στρατηγικού συνδυασμού. Δεν πρέπει να αποκλεισθεί η υπόθεση οτι οι Τενέδιοι απομακρύνθησαν απο την πατριδα τους για να μην είναι επικίνδυνοι για αναζωπύρωση του πολέμου λόγω της συστηματικής αντίστασης εναντίον των Ελλήνων  κατά την διάρκεια του δεκαετούς πολέμου. (Εικ.2)

Εικ. 2) Ανατολική Κορινθία - Θέση Τενέας

Είναι μάλλον σίγουρο ότι υπήρχε εκεί μικρός οικισμός - θα μπορούσε να ήταν η Κλένια - τον οποίο ήθελε να επεκτείνει.Η πληροφορία του Στράβωνος ότι ο Πόλυβος βασιλιάς της Κορίνθου ανέθρεψε τον Οιδίποδα στην Τενέα μας βεβαιώνει ότι η Τενέα υπήρξε τα μυκηναϊκά χρόνια. Επειδή ο Οιδίπους προηγήθηκε χρονικά του τρωικού πολέμου και επομένως  της εγκατάστασης των Τενεδίων οι πρόσφυγες ήρθαν σε προυπάρχοντα οικισμό του οποίου δεν γνωρίζουμε το όνομα του.

Ο οικισμός αυτός ήλεγχε το συντομότερο δρόμο από την Κόρινθο στο Άργος, τον λεγόμενο "Κοντοπορεία", όπως και την πλούσια και μεγάλη πεδιάδα με εύφορες καλλιέργειες γύρω από αυτόν και κατά τον παροιμιογράφο του 2^ου μ.Χ. αιώνα Ζηνόβιο 'κατάφυτο'. Ταιριάζει λοιπόν με αυτό το περιβάλλον η απάντηση που δόθηκε από το Μαντείο των Δελφών σε κάποιον Ασιάτη που ρώτησε αν μπορούσε να εγκατασταθεί στην Κόρινθο. Η απάντηση, η οποία αναφέρεται από τον Στράβωνα στο βιβλίο 8,6,22, είναι: "Ευδαίμων ο Κόρινθος εγώ δ’ είην Τενεάτης". (Εικ.3)

Εικ. 3) "Κοντοπορεία"

Είναι άγνωστος ο αριθμός των προσφύγων που επιβιβάστηκαν στα πλοία από την Τένεδο για τη νέα πατρίδα. Από τον «Κατάλογον των νηών» του Ομήρου λαμβάνουμε ότι η βορειοανατολική πλευρά της Πελοποννήσου, δηλαδή Κόρινθος, Κλεωνές, Πελλήνη, Αίγιο, Ελίκη διέθεσαν 100 πλοία, τα οποία μαζί με τα 80 του Άργους και των Μυκηνών έγιναν 180 πλοία σε σύνολο 1.180 πλοίων της εποχής αυτής (τριακόντοροι & πεντηκόντοροι) τα οποία διέθεσαν 171 πόλεις της Ελλάδος.

Ο πεντηκόντορος ήταν ισχυρό καλοφτιαγμένο και εύσσελμο σκάφος της εποχής,  με αναλογία διαστάσεων πλάτος προς μήκος 1:10,  πολεμικό και εμπορικό μαζί. Ήταν επανδρωμένο από 50 άνδρες σε δύο σειρές απο 25 κωπηλάτες,  δύο αξιωματικούς- πηδαλιούχους και βοηθητικό προσωπικό. Δεν διέθετε κατάστρωμα, παρά μόνο ένα μικρό τμήμα στην πλώρη και πρύμνη. Έφερε κεντρικό ιστό για ένα πανί το οποίο πακτώνονταν στο κέντρο του πλοίου. (Εικ.4)

Εικ. 4) Πεντηκόντορος

Αν θεωρήσουμε ότι περίπου αυτά τα πλοία επέστρεψαν στις πατρίδες τους, μετά τη λήξη του δεκαετούς πολέμου, όπως προκύπτει απο την Οδύσσεια (Β' 637 και Ι' 159), τότε ο αριθμός των προσφύγων θα μπορούσε να είναι περίπου χίλιοι. Η μεταφορά των Τενεδίων έγινε με τα ίδια πλοία που είχαν πάει στην Τροία. Πρέπει όμως να είχαν χρησιμοποιηθεί και φορτηγιδες για την μεταφορά των λαφύρων,αρμάτων, αλόγων και αιχμαλώτων έστω και εαν δεν αναφέρεται η ύπαρξη τους στην Ιλιάδα ενώ μνημονεύεται στην Οδύσσεια.

Η απόσταση στον χάρτη από την Τένεδο μέχρι το λιμάνι των Κεγχρεών είναι 300 χλμ. η οποία γίνεται τουλάχιστον 430 χλμ. όταν ακολουθηθεί πορεία δίπλα στις ακτές, για να αποβιβάζονται τα βράδια και να διανυκτερεύουν οι επιβάτες και να τροφοδοτούνται με αγαθά. Θα απαιτούνταν τότε περίπου μισός μήνας συνεχούς ταξιδιού με μέση ταχύτητα 4-5 κόμβους/ώρα. Εάν αποδεχθούμε οτι η Λήμνος απετέλεσε σταθμό επιστροφής όπως και στο αρχικό ταξίδι προς την Τροία,  όπως περιγράφεται στη Σοφόκλεια τραγωδία 'Φιλοκτήτης' τότε  τα πιθανά δρομολόγια είναι:

1) Τένεδος - Λήμνος (νοτιοανατολικό άκρο) - Άγιος Ευστράτιος - Σκύρος - Εύβοια (νότιο άκρο) - Σούνιο - Καλαμιανό ή Κεγχρεές. Συνολική διαδρομή: 415 χλμ. (Καλαμιανό) ή 430 χλμ. (Κεγχρεές). (Εικ.5)

Εικ. 5) Τένεδος - Λήμνος (νοτιοανατολικό άκρο) - Άγιος Ευστράτιος -

- Σκύρος-Εύβοια (νότιο άκρο) - Σούνιο - Καλαμιανό (415 χλμ) ή Κεγχρεές (430 χλμ)

2) Τένεδος - Λέσβος - Χίος - Άνδρος - Εύβοια (νότιο άκρο) - Σούνιο - Καλαμιανό ή Κεγχρεές. Συνολική διαδρομή: 415 χλμ. (Καλαμιανό) ή 430 χλμ. (Κεγχρεές). (Εικ.6)

Εικ. 6) Τένεδος - Λέσβος - Χίος - Άνδρος - Εύβοια (νότιο άκρο) - Σούνιο -

- Καλαμιανό (415 χλμ) ή Κεγχρεές (430 χλμ)

Τα λιμάνια στην Κορινθία, που θα μπορούσαν να αποβιβασθούν στο τέλος του ταξιδιού στο Σαρωνικό κόλπο, ήταν των Κεγχρεών και του Καλαμιανού Κόρφου.

Το άγνωστο μυκηναϊκό λιμάνι των Κεγχρεών απέχει απόσταση από την Τενέα στο χάρτη 14 χλμ. και δεν θα ήταν στη σημερινή θέση την οποία κατέχει το ρωμαϊκό λιμάνι, αλλά- εαν υπήρχε- θα βρισκόταν μέσα στη ξηρά, προς Δυσμάς και σε απόσταση μερικών εκατοντάδων μέτρων. Με τις μέχρι τώρα γνώσεις μας δεν πιστοποιείται η ύπαρξη μυκηναϊκού λιμανιού, θα μπορούσε όμως στην προτεινόμενη θέση να υπήρχε εμπορικός σταθμός. (Εικ.7)

Εικ. 7α) Λιμάνι Κεγχρεών - Πρόταση Μυκηναϊκού

Εικ. 7β) Λιμάνι Κεγχρεών - Ρωμαϊκό

Ομοίως, το λιμάνι του Καλαμιανού Κόρφου σήμερα βρίσκεται μέσα στη θάλασσα, ενώ την μυκηναϊκή εποχή σε θέση η οποία απείχε  απόσταση περίπου 150 μ. από τη σημερινή ακτή. Το Καλαμιανό, το οποίο απέχει απόσταση στο χάρτη 25 χλμ. από την Τενέα και 2,5 χλμ. απο τον Κόρφο ήταν σημαντική Μυκηναϊκή πόλη με σημερινή  έκταση στην ξηρά περίπου 72 στρεμμάτων και ακόμα άγνωστη έκταση μέσα στην θάλασσα και αποτελούσε το επίνειο των Μυκηνών στο Σαρωνικό Κόλπο. Ήταν ένας οικισμός καλά δομημένος με ισχυρή μορφολογία και  μνημειακές κατασκευές που διέθεταν αυλές, σε στενούς δρόμους, με τον ίδιο προσανατολισμό εφαρμόζοντας και το συνεχές και το πανταχόθεν ελεύθερο σύστημα. Έγινε γνωστό από τις ανακοινώσεις των αρχαιολόγων D. Pullen και T. Tartaron και των συνεργατών τους ως αποτέλεσμα των δύο προγραμμάτων E.K.A.S. και S.H.A.R.P. της Αμερικάνικης Σχολής  Κλασικών Σπουδών που αφορούσαν έρευνες σε περιοχές της Ανατολικής Κορινθίας που όριζαν τον λεγόμενο "Μυκηναϊκό κόσμο του Σαρωνικού". (Εικ.8,9,10,11,12,13,14)

Εικ. 8) Ανατολική Κορινθία - Θέση “Καλαμιανού” Κόρφου

Εικ. 9) Δορυφορική φωτογραφία περιοχής Κόρφου - Καλαμιανού

Εικ. 10) Ψηφιακή απεικόνιση περιοχής Κόρφου - Καλαμιανού

Εικ. 11) Περιοχή Καλαμιανού - Αιγιαλοί

Εικ. 12) Ευρήματα μέσα στη θάλασσα στη θέση Καλαμιανού

Εικ. 13) Γεωλογικός και Τοπογραφικός Χάρτης Καλαμιανού

Εικ. 14) Δορυφορική φωτογραφία - Μυκηναϊκό μονοπάτι

Οι πιθανές διαδρομές που ακολουθήθηκαν για την εγκατάσταση των προσφύγων στην Τενέα ήταν:

·         Κεγχρεές - Σολυγεία (Γαλατάκι) - Αθίκια - Τενέα. (Εικ.15)

Συνολική διαδρομή: 18 χλμ.

Κατά την παράδοση αυτός ήταν ο δρόμος που ακολούθησαν οι Δωριείς του Άργους κατά την προς βορρά προώθηση τους όταν πέτυχαν τον εκδωρισμό της Κορίνθου (Παπαχατζής σχόλια στον Παυσανία βιβλίο ΙΙ,5,6-6,1, σελ.89).

Εικ. 15) Κεγχρεές - Σολυγεία (Γαλατάκι) - Αθίκια - Τενέα (18 χλμ)

·         Καλαμιανό - Στείρι - Σοφικό - Ρυτό - Αθίκια - Τενέα. (Εικ.16)

Συνολική διαδρομή: 30 χλμ.

Εικ. 16) Καλαμιανό - Στείρι – Σοφικό - Ρυτό - Αθίκια - Τενέα (30 χλμ)

Φαίνεται ότι οι νέοι άποικοι απορρόφησαν τους γηγενείς κατοίκους και διετήρησαν την σχετική ανεξαρτησία τους από την Κόρινθο, πνευματική και ίσως και πολιτική συνεχώς μέχρι την καταστροφή αυτής από τους Ρωμαίους το 146 π.Χ χωρίς όμως να αποτελούν ανεξάρτητο κράτος όπως η γειτονική Κλεωνία. Η σχετική ανεξαρτησία πιστοποιείται και από τις εμπορικές σχέσεις με τα λιμάνια της Ανατολής, μέσω των Κεγχρεών, από τα πολλά εργαστήρια γλυπτικής με άσπρο μάρμαρο της Θάσου, από την μικροτεχνία χρυσών αντικειμένων, από τη δυνατότητα κοπής τοπικού νομίσματος. Η ανεξαρτησία αυτή φαίνεται ότι ώθησε και τους Τενεάτες να αποτελέσουν το μεγαλύτερο πλήθος για τον εποικισμό των Συρακουσών το 734-733 π.Χ. από τον Κορίνθιο Βακχιάδη Αρχία που κατά πάσα πιθανότητα χρησιμοποιήθηκε το λιμάνι του Λεχαίου. Αυτή η συγγενική σχέση με τις Συρακούσες επεκτάθηκε και σε  συνεχείς εμπορικές σχέσεις που απετέλεσαν πηγή συνεχούς πλούτου.

Ακόμα οι σχέσεις και οι δεσμοί με την Ρώμη που θεωρούνταν και αυτοί απόγονοι των Τρώων, όπως και οι Τενεάτες, τους κράτησαν αλώβητους και ανθηρούς ακόμα και όταν καταστράφηκε η Κόρινθος από τους Ρωμαίους και παρέμεινε ακατοίκητη για 102 χρόνια, με την Τενέα, ως σύμμαχος της Ρώμης, να ελέγχει τμήμα αυτής.

Η συστηματική ανασκαφή θα αποκαλύψει την πόλη, ίσως την τρίτη σε μέγεθος της Κορινθίας, και θα καταδείξει την συνεχή ζωή και κατοίκηση μιας αυτόνομης περιοχής που κουβαλάει μνήμες από ένα ένδοξο παρελθόν των ηττημένων Τρώων που εντάχθηκαν όμως στην ανεκτική και πολιτισμική Κορινθία των νικητών Ελλήνων και αποτέλεσαν ζωντανό κομμάτι της ένδοξης ιστορίας τους.

Έξ' άλλου η εγκατάσταση των προσφύγων Τενεδίων στην Τενέα επιβεβαιώνει μια γενικότερη αντίληψη και την παράδοση που είχε δημιουργηθεί απο τούς πρώτους βασιλείς της Κορίνθου όπως διατυπώθηκε απο τον βασιλέα Αλήτη του οίκου του Αμφιτρύωνα: "Στην πόλη αυτή όλοι χωρούν, αρκεί να θέλουν να εργαστούν".

Η παρουσίαση αυτή αφιερώνεται στους:

1) Κα. Έλενα Κόρκα , Δρα Αρχαιολόγο, επικεφαλής των ανασκαφών της Τενέας,

2) Κο. Πέτρο Τατούλη, πρώην Περιφερειάρχη Πελοποννήσου,

για την αγαστή συνεργασία στην κοινή επιδίωξη της συστηματικής ανασκαφής, στην οποία η Περιφέρεια Πελοποννήσου από το 2011 στέκεται ουσιαστικός βοηθός,  αρωγός και χρηματοδότης, βάσει υπογεγραμμένης προγραμματικής σύμβασης μεταξύ των ενδιαφερομένων μερών, σύμβαση η οποία με υπογραφή του κ. Τατούλη επεκτάθηκε επί 5ετία μέχρι το 2023. Ακόμη, για το κλίμα που δημιούργησαν οι δύο θεσμοί για αληθινές συνέργειες, με στόχο την επιστημονική γνώση μέσω της έρευνας του παρελθόντος,  που αποτελεί το θεμέλιο και την κρηπίδα για ένα γνήσιο, αληθινό, σίγουρο και ελπιδοφόρο μέλλον, που αξίζει σε όλους τους Έλληνες. Το κλίμα αυτό βρήκε εφαρμογή με πολλές αντίστοιχες συνέργειες και προγραμματικές συμβάσεις σημαντικών προϋπολογισμών για όλη την Πελοπόννησο κατά τα 9 χρόνια της διοίκησης από τον κ. Πέτρο Τατούλη.»

Βιβλιογραφία: 

1. Παυσανίου Ελλάδος περιήγησις, εκδοτική Αθηνών-Κορινθιακά-Λακωνικά
2. James Wiseman «The Land of the ancient Corinthians» Goteberg, 1978
3. Μιχαήλ Κορδώσης: Συμβολή στην ιστορία και τοπογραφία της περιοχής Κορίνθου στους μέσούς χρόνους, Αθήνα, 1981
4. Lionel Casson «Το ταξίδι στον Αρχαίο κόσμο» MIET, 1995
5. Υπουργείο Πολιτισμού «Τροία, Μυκήνες, Τίρυνθα, Ορχομενός» εκατό χρόνια από τον θάνατο του Ερρίκου Σλήμαν, Αθήνα 1990
6. Ανδρέα Λαιμού «Το Ναυτικό του Γένους των Ελλήνων», Αθήνα, 1968
7. Στράβων «Γεωγραφικά», Βιβλίο 6
8. Χάρτες περιοχής Στεφανίου, έκδοση Μορφωτικού και Εκπολιτιστικού Συλλόγου Στεφανίου
9. Διαγράμματα από την Google Earth.
10.  «Hesperia 48-suppl.» Bridge of the Untiring Sea
11.  Hesperia 2011 (vol.80) Investigations at Mycenaean Kalamiano
12. Ομήρου «Ιλιάς», Κατάλογος Νηών

Δρ. Απόστολος Ε. Παπαφωτίου

Πολιτικός Μηχανικός Ε.Μ.Π. 

Οικονομολόγος Ε.Κ.Π.Α.