 |
| Εικ.1 Φωτογραφία Βασιλικής από αέρος. Πηγή: visitcorinth.gr/αρχαίο-λιμάνι-λεχαίου/ |
Η βασιλική του Αγίου Λεωνίδη είναι, μέχρι σήμερα, η μεγαλύτερη στη Μεσογειακή Λεκάνη και αποτελεί
το καλλίστευμα της Παλαιοχριστιανικής αρχιτεκτονικής του 6ου μ.Χ.
αιώνα. Οι διαστάσεις της και η αρχιτεκτονική της συγκρίνονται με τις αυτές των
μεγάλων βασιλικών της Ρώμης, με διπλές επιδράσεις και από τις δύο πρωτεύουσες
της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, την Πρεσβυτέρα Ρώμη και τη Νέα Ρώμη -
Κωνσταντινούπολη.
 |
| Εικ.2 Φωτογραφία Βασιλικής από αέρος. Πηγή: Ξενικάκης Κώστας |
Έχουν διατυπωθεί πολλές απόψεις για τη σκοπιμότητα της κατασκευής της
Βασιλικής, πέρα από το λειτουργικό χαρακτήρα της:
1. Η βασιλική του Αγίου Λεωνίδη δεν κατασκευάσθηκε τυχαία στην περιοχή του
αρχαίου λιμανιού. Κατά την άποψη του, αειμνήστου καθηγητή και
ανασκαφέα της Βασιλικής, Πάλλα αντικατέστησε μικρότερο χριστιανικό Ιερό ή ναό που είχε κτισθεί
κοντά στη θέση όπου ξεβράστηκαν τα σώματα του Αγίου και της γυναικείας συνοδείας του. Είναι
πολλές και σαφείς οι αναφορές του καθηγητή
Πάλλα για τη δεύτερη χρήση
μελών χριστιανικού μνημείου προγενεστέρου της βασιλικής.
Ο κοινός εορτασμός
της μνήμης του μαρτυρήσαντος αγίου και της συνοδείας
του πιστοποιείται
από το 411. Στην Κόρινθο
θα τιμόταν και νωρίτερα.
Είναι εύλογο πριν από τη βασιλική
να είχε κατασκευασθεί μικρό μαρτύριο ή χριστιανικό μνημείο, για να πάρει η βασιλική τη θέση του αργότερα. Εάν τελικά η βασιλική αυτή ήταν αφιερωμένη στον Άγιο Λεωνίδη, που είναι και το πιο πιθανό,
αυτό δείχνει το υψηλό κύρος που απολάμβανε ο άγιος. Και τούτο διότι η μεγαλύτερη ίσως βασιλική
της εποχής ή μία από τις μεγαλύτερες στη μεσογειακή λεκάνη, ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της αρχιτεκτονικής, αφιερώθηκε σε αυτόν.
Γενικά η απόδοση τιμής
στους μάρτυρες που ήταν χαρακτηριστικό των πρώτων αιώνων
του χριστιανισμού, βοηθούσε
στη διαμόρφωση της θρησκευτικής αντίληψης και μέσω
αυτής στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό των ναών.
 |
| Εικ.3: Προοπτικό Βασιλικής από νοτιοδυτικά. Πηγή: Απ. Παπαφωτίου |
2. Από τις αρχές του 5ου αιώνα η Κόρινθος βρισκόταν
στο επίκεντρο του ανταγωνισμού μεταξύ Ρώμης και Κωνσταντινούπολης. Η μεν Ρώμη θεωρούσε ότι η πόλη ανήκε στη σφαίρα της δικαιοδοσίας του παπικού θρόνου, η δε Κωνσταντινούπολη ότι ανήκε στη σφαίρα της δικαιοδοσίας του εκεί Πατριαρχείου. Και οι δύο αποσκοπούσαν στην εκκλησιαστική προσάρτηση της Κορίνθου. Σε επιστολές που είχαν σταλεί από τους πάπες της Ρώμης προς
τους αυτοκράτορες και τους πατριάρχες της Νέας Ρώμης περιέχονταν οξύτατα σχόλια για την αρμοδιότητα και δικαιοδοσία της Ρώμης στο Ιλλυρικό. Ήδη το Ακακιανό
σχίσμα (484-519) είχε δημιουργήσει εντάσεις μεταξύ των δύο τμημάτων
της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Οι παπικές διεκδικήσεις στο Ανατολικό
Ιλλυρικό ήταν από τα θέματα που προκαλούσαν συγκρούσεις. Κατά άλλη άποψη το Ανατολικό Ιλλυρικό είχε διαφυλάξει τη διοικητική του αυτονομία
τόσο από τη Πρεσβυτέρα όσο και από τη Νέα Ρώμη, υπαγόταν δε στη χαλαρή εξαρχική δικαιοδοσία της Θεσσαλονίκης, την οποία ο αρχιεπίσκοπός
ασκούσε με τη Μείζονα Σύνοδο
και με την υποστήριξη της πολιτικής
ηγεσίας και των δύο διοικήσεων
του Ανατ. Ιλλυρικού,
παρά την αντίδραση των μητροπολιτικών θρόνων της Κορίνθου (Αχαΐας),
της Νικόπολης (Παλαιά Ήπειρος) και της Θεσσαλίας. Οι επίσκοποι του Ανατ. Ιλλυρικού, με επικεφαλής τον εκάστοτε
αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης, παίρνοντας θέση για το
«Ενωτικό» του Ζήνωνα (482) ακολουθούσαν τουλάχιστον μέχρι το 511 τον θρόνο της Κωνστατινούπολης, και όχι της Ρώμης. Στο πλαίσιο της πολιτικής
επηρεασμού μέσω επιγραφών
με θεολογικό περιεχόμενο, που πρώτη φορά εμφανίζεται στην Κόρινθο, δυνάμεθα να θεωρήσουμε
την επιγραφή, η οποία βρέθηκε στην οχύρωση
του Εξαμιλίου τείχους,
αφιερωμένη στον Βικτωρίνο, αξιωματούχο μηχανικό επικεφαλής της επισκευής του τείχους.
 |
| Εικ.4: Διάρθρωση Βασιλικής κατά το ύψος. Πηγή: Απ. Παπαφωτίου |
Η επιγραφή
έφερε τμήμα κειμένου
του Συμβόλου Πίστεως
που εισήχθη στη βυζαντινή
Λειτουργία στις αρχές του 6ου αιώνα.
Ο Βικτωρίνος είναι γνωστός από επιγραφές που αφορούσαν ex novo κατασκευές στη Μοισία, στη Σκυθία, στη Θράκη, επίσης από επισκευές
τειχών στη Βύλλιδα της Επαρχίας της Νέας Ηπείρου, σημερινό
Byllis της Αλβανίας.
Ήταν συνεχής η προσπάθεια την οποία κατέβαλλε η Κωνσταντινούπολη να επηρεάζει, με διάφορα μέσα, τα πολιτικά και εκκλησιαστικά πράγματα
της Επαρχίας Αχαΐας και της Κορίνθου. Η αυτοκρατορική οικονομική αρωγή και οι πολυποίκιλες συνδρομές για την ανέγερση της βασιλικής και ίσως και άλλων εντάσσονται σε αυτό ακριβώς
το πλαίσιο.
Ήταν σύνηθες
η αυτοκρατορική χορηγία να μην περιοριζόταν μόνο στην προμήθεια
των υλικών και των σχεδίων,
αλλά η οικοδομική υπηρεσία
του Αυτοκράτορα ανελάμβανε την υψηλή εποπτεία και επίβλεψη
του έργου με μηχανικούς και τεχνίτες που είχαν σταλεί στους τόπους κατασκευής.
3. Ακόμα, η αυτοκρατορική χορηγία ίσως πρέπει να συνδυασθεί με την επιθυμία της Εκκλησίας της Κορίνθου να συναγωνισθεί
με τη βασιλική του Αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη, με την πρόθεση
ο Άγιος Λεωνίδης να γίνει εφάμιλλος του Αγίου Δημητρίου, και με τελικό στόχο την υπαγωγή της στο Οικουμενικό Πατριαρχείο.
 |
| Εικ.5: Ξενάγηση 04/10/2025. Πηγή: Απ. Παπαφωτίου |
4. Ίδια άποψη δύναται να διατυπωθεί λόγω μεγέθους και για την προτεινόμενη βασιλική του Πάλλα με ορθογώνιο ή οκταγωνικής μορφής μαρτύριο ή βαπτιστήριο στη θέση Αμφιθέατρο του Κρανείου που έχει προκύψει από τη γεωφυσική έρευνα της Αμερικανικής Σχολής, χωρίς μέχρι σήμερα να έχει ανασκαφεί. Η άρση του Ακακιανού
σχίσματος το 519 υλοποιήθηκε από την κοινή επιθυμία
των θρόνων της Ρώμης και Κωνσταντινούπολης και θεμελιώθηκε τόσο στην κατάργηση του «Ενωτικού», όσο και στην αποδοχή
και επιβολή της Δ΄ Οικουμενικής συνόδου (451 μ.Χ.) ως
της μόνης αποδεκτής βάσης για την εκκλησιαστική
ενότητα.
Αυτή η περίοδος ειρήνης
και αποκατάστασης της ενότητας θα μπορούσε να είχε σφραγισθεί και υλοποιηθεί με την κατασκευή της βασιλικής
του Αγίου Λεωνίδη, ως έκφραση
κοινής θεολογικής σύγκλισης
μεταξύ των δύο κρεισσόνων πατριαρχικών θρόνων (Sanctae Sedis, Κωνσταντινούπολης)
και της Ιουστινιάνειας ενωτικής πολιτικής προς κάθε κατεύθυνση.
 |
| Εικ.6: Ξενάγηση 04/10/2025. Πηγή: Ιωάννης Κατσιαβός |
 |
| Εικ.7: Προοπτικό τμήματος λιμένα από ανατολικά. Πηγή: Lechaion Harbour Project, Επεξεργασία Απ. Παπαφωτίου |
Οι δύο επόμενες Περιφερειακές Αρχές, μετά από αυτήν του κ. Πέτρου Τατούλη δεν ενδιαφέρθηκαν καθόλου για τη Βασιλική του Αγίου Λεωνίδη και για το Αρχαίο Λιμάνι Λεχαίου, ούτε στην ολοκλήρωση του σχεδίου που υπήρχε για την προβολή και αξιοποίηση του χώρου και την ασφαλή προσπέλαση σε αυτόν. Το μνημείο και ο χώρος απαιτούν συντηρήσεις οι οποίες δεν καλύπτονται από τις φιλότιμες και συνεχείς προσπάθειες της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κορινθίας και απαιτούν τη δραστηριοποίηση της Περιφερειακής Αρχής να εφαρμόσει τα αναγκαία για τη διατήρηση του.
Υ.Γ. Θερμές ευχαριστίες στην Εφορεία Αρχαιοτήτων
Κορινθίας για τη βοήθεια και τη διευκόλυνση της ξενάγησης.
Δρ. Απόστολος Ε. Παπαφωτίου
Πολιτικός Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Οικονομολόγος Ε.Κ.Π.Α.
The Early Christian
Basilica of Saint Leonidis at the Port of Ancient Corinth
The
basilica of Saint Leonidis is a large rectangular building divided by two
colonnades into three aisles. To the east, in front of the apse, runs a
tripartite transept which makes the church wider at this end and gives the
shape of a long and narrow cross to the plan. It also has esonarthex,
exonarthex, atrium and central ambo (pulp it).
A
huge vaulted semicircular apse pierced with multiple windows dominated the east
end. The nave and its aisle have a separate timber roof. The basilica is one of
the largest in the Mediterranean Sea. The total length from outer atrium to
apse is
The
nave is divided from the aisles by the high stylobate of the colonnade, and by
screens between the columns. There was intent to separate the congregation in
the aisles from activity in the nave. This takes place in all of the basilicas
in Corinth and a great number of many others found in Greece.
There
were galleries above the aisles and the narthex. They were accessed by
stairways outside the basilica immediately to the north and south of the inner
atrium.
The
columns are monolithic and unfluted as is usual in Byzantine architecture, with
Corinthian capitals decorated with two rows of acanthus leaves, perforated to
resemble lace in the Theodosian manner. These capitals appear to be original
products of imperial workshops which supplied the Studios Basilica in Constantinople
(453/4), the Acheiropoeitos Basilica in Thessaloniki and Basilica B at
Philippi, and which were widely imitated in the early 6th century by local
stonecutters too.
The
last part of the capital is an abacus with volutes at each corner and above
this a trapezoid impost block with the larger surface on the upper side where
the arches rest. The columns stand on an Ionic base consisting of an upper and
lower torus, separated by a scotia. The bases were standing on a stylobate.
The
columns of the galleries are similar but smaller than the ground floor. They
have Ionic capitals. Their workmanship is careless in comparison with the
superb craftsmanship of the capitals of the lower columns. It is also important
to note that the sculptures of the Basilica are a complete collection of
sculptures made for the specific church.
The
basilica is constructed of rubble and cement in a manner like the baths and
other constructions in Corinth. The most characteristic wall construction in
buildings was formed by alternating bands of brick and stone, following the
example of opus mixtum (Late Roman system). Almost squared stone faced both the
inner and outer surface of the wall and mortared rubble filled the space
between the facings.
The
bricks would normally form a leveling course, extending through the thickness
of the wall and binding the two faces together. In a standard pattern of
repetition there are five course of stone with total height
Fish
have been carved to the grouting inside and out, even on places which were
intended to be covered. The floors were paved with “opus sectile” panels and the
lower walls were clad with marble revetment. The outer walls were reinforced
with seven buttresses.
Along
the side of walls of the aisles there were pilasters, some of which still
preserve molded marble revetments of Proconesian marble. The pilaster seems to
have carried arches attached to the side wall, similar to the system used in
Roman bath at Isthmia. They probably also supported beams between the side
walls, on which a flat ceiling was resting.
It
is important to note that the structure of the Basilica was not built piecemeal
according to the needs of the time, but was planned as a whole and executed in
a reasonably brief time span.
The
complex of the Basilica was incorporated into the harbor. It is interesting to
note that the church is placed close to a former Roman bath. A location that
may have been chosen due to the presence of water pipes, which could be reused
both for the baptizing and for cleansing act before entering the church. The
architectural synthesis of the Basilica is based on an axe. This is not exactly
in the direction E-W, but is almost 13.5° to the North.
The
uniform order of columns, capitals and screens, is of Proconnesian marble and
therefore appears as indeed the whole church may have been an imperial
donation.
It
has been suggested that the basilica was dedicated to Saint Leonidis and his
companions, the seven virgins who mourned his death and were themselves
executed by drowning when the corpse of Leonidis was dumped off the coast of
Lechaion.
Pallas
has suggested that the baptistery was originally a martyrium erected near the
spot where the eight bodies miraculously washed ashore. Despite this connection
the basilica was not a cemetery church, for there are only four graves
associated with it.
One
of them, a brick-built cist against the exterior of the apse, is that of the
Presbyter Thomas. The form of the grave and its content indicate that he died
towards the end of the sixth century.
Dr. Apostolos E. Papafotiou
Civil Engineer N.T.U.A.
Economist N.K.U.A.
.jpg)
